TÜRKÇE DİLBİLGİSİ

SIFATLAR(ÖNADLAR)

Sıfatlar (Önadlar)
Varlıkları niteleyen ya da onları işaret, sayı, belgisizlik ve soru yönünden belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatlar daima adlardan önce gelir ve adlarla birlikte görev alırlar.
⇒ Ben gidersem sazım sen kal dünyada,
Gizli sırlarımı aşikar etme.
⇒ Bursa’da bir eski cami avlusu
Küçük şadırvanda şakırdayan su
⇒ Bu adam, böyle bir şehirde nasıl yaşayabilirdi?
O çocuğa söyleyin, şu kitapları götürsün.
Yukarıdaki örneklerde altı çizili sözcükler sıfat göreviyle kullanılmıştır. Dikkat edilirse, bu sıfatların hepsinin de bir ad (isim) dan önce geldiği ve o adı ya nitelediği ya da belirttiği görülür.

UYARI:
Sıfatlar adların aksine çekim eki almazlar. Çekim eki alan sıfat, adlaşır; yani sıfat olmaktan çıkarak ad görevi yapar.
⇒ Yaramaz çocuk, annesini üzüyordu.
(Sıfat)
⇒ Yaramazın kulağını azıcık çektim.
(Ad)
Sıfatlar anlam ve görev bakımından iki kısımda incelenebilir: Niteleme sıfatları, belirtme sıfatları.

A) NİTELEME SIFATLARI:
Varlıkları niteleyen, yani onların nasıl olduklarını gösteren sözcüklere niteleme sıfatı denir. Bu tür sıfatlar, varlıkların durumlarını, biçimlerini, renklerini… gösterirler.
Nitelenmiş varlığın niteliklerini bulabilmek için o varlığın adından önce ”nasıl?” sorusunu getirip sorarız; alacağımız cevap bize o adı niteleyen sıfatı verir.
a) Varlıkların durumlarını gösterirler. Temiz ev, ışıklı oda, çalışkan çocuk…
b) Varlıkların biçimlerini gösterirler: Uzun değnek, yuvarlak masa, kısa boy…
c) Varlıkların renklerini gösterirler: Kara toprak, mavi gök, kır at…

B) BELİRTME SIFATLARI: Varlıkları işaret, sayı, belirsizlik, soru yoluyla belirten sözcüklere belirtme sıfatı denir.
Belirtilmiş varlığın belirticilerini bulabilmek için o varlığın adından önce ”hangi, ne kadar, kaç, kaçıncı…” sorularından uygun olanını getirip sorarız, alacağımız cevap bize o adı belirten sıfatı gösterir.
Bu köy (Hangi köy?)
sıfat  ad
İkinci kat (Kaçıncı kat?)
sıfat    ad

Belirtme sıfatları dört kısma ayrılır:
a) İşaret Sıfatları: Varlıkları işaret yoluyla belirten sözcüklere işaret sıfatı denir.
Bu konuyu anladım
Şu romanı okumalısınız.
O filmi ben de gördüm.
Öteki arkadaş da bize katılabilir.
Beriki ağaç neden kurumuş?

UYARI:
İşaret sıfatı olan sözcükler çekim eki almaz. Bu tür sıfatlar çekim eki aldıklarında işaret zamiri olurlar.
Bu tabloyu çok sevdim. Böyle adama acınmaz.
sıfat                                  sıfat
Bunu çok sevdim.            Böylesine acınmaz.
zamir                                  zamir

b) Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını, sıralarını, eşit bölümlerini, parçalarını belirten sözcüklere sayı sıfatı denir.
Sayı sıfatları beş gruptur:

1. Asıl Sayı Sıfatları: Hiçbir ek almadan varlıkları tam sayı olarak belirtirler.
Altı ekmek, beş kıta, dokuz bilgisayar…
2. Sıra Sayı Sıfatları: Varlıkların sıra bakımından sayılarını belirtirler. Sıra sayı sıfatları, asıl sayı sıfatlarına (-i)nci eki getirilerek oluşturulur:
birinci sınıf, üçüncü ders, ikinci şarkı…
3. Üleştirme Sayı Sıfatları: Varlıkların eşit biçimde paylaşımlarını belirtirler. Bölüştürme anlamı taşıyan bu sıfatlar, asıl sayı adlarına  -ar (-er) eki getirilerek oluşturulur:
dörder ay, birer portakal, ikişer gün…
4. Kesir Sayı Sıfatları: Adları tam olarak değil de kesirli bir biçimde belirtilen sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarına -de (-da) eki getirilerek oluşturulur:
Altıda bir hisse, yüzde on komisyon, üçte iki pay, yarım ekmek…
5. Topluluk Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını toplu olarak belirten sıfatlardır:
İkiz kardeş, üçüz bebek…

c) Belgisiz Sıfatlar: Varlıkları tam olarak değil de aşağı yukarı belirten sözcüklere belgisiz sıfat denir.
Sınavda birkaç öğrenci yoktu.
Hiçbir konuda bize yardımcı olmadı.
Bir gün sizi göreceğim.
Davete kimi yazarlar da katılmıştı
Birtakım sorunlarımı elbet olacak.
Onunla bazı günler balığa çıkıyoruz.
UYARI:
⇒ ”Her, birkaç, hiçbir, bir, herhangi bir, biraz…” sıfatlarının belirttiği adlar çoğullanamaz. Bu sıfatların yanındaki adlar çoğullanırsa anlatım bozukluğu meydana gelir.
⇒ ”Bütün, birtakım” sıfatlarının tümlediği adlar çoğul olur:
Bütün İnsanlar.
Birtakım kimseler.
⇒ ”Birçok, öbür, başka, bazı fazla…” belgisiz sıfatlarının tümledikleri adlar tekil de çoğul da olabilir.
      Başka kitaplar
Öbür çocuklar
⇒ ”Bir” sözcüğü varlığın sayısını yani bir tane olduğunu gösteriyorsa sayı sıfatıdır; ”her hangi bir” anlamına geliyorsa belgisiz sıfattır:
Tatile çıkmamıza bir gün kaldı. (Sayı sıfatı)
Şuradaki bir adama sorarım. (Belgisiz sıfat)

d) Soru Sıfatları: Varlıkları soru yoluyla belirten sıfatlara soru sıfatları denir. soru sıfatlarının kullanıldığı cümlede soru anlamı soru sıfatıyla sağlanmıştır.
Kaçıncı katta oturuyorsunuz?
Hangi dersten sınıfta kaldınız ?
Kaç gün sonra gideceğiz?
Ne kadar ekmek alayım?
UYARI:
Soru anlamının bir sıfatla sağlandığı cümlelerde, soruya verilecek uygun cevap bir sıfat tamlamasıyla başlar. Yani cevabı sıfat tamlaması ile başlayabilen cümlelerde soru anlamı sıfatla sağlanmıştır.
⇒ Hangi romanı okudunuz?
–       Bu romanı, (Cevap, sıfat tamlaması → Soru anlamı sıfatla sağlanmış.
⇒ Hangisini okudunuz?
–       Bunu. (Cevap zamir) → Soru anlamı zamirle sağlanmış.

SIFAT TAMLAMASISıfatların adlarla birlikte oluşturduğu söz öbeğine sıfat tamlaması denir. Nerede bir sıfat varsa orada bir sıfat tamlaması vardır; çünkü sıfatlar mutlaka adlarla birlikte kullanılırlar.
⇒   Sıfat   +   ad  → Sıfat tamlaması
hava       hava
yaşlı        kadın
öksüz      çocuk
birkaç      adam

 SIFAT TAMLAMALARIYLA İLGİLİ ÖZELLİKLER
1. Birden çok sıfat, bir adı niteleyebilir:
Uslu, terbiyeli bir çocuğa benziyordu.
sıfat     sıfat            isim

2. Bir sıfat, birden çok adı niteleyebilir:Geniş odalar, salonlar pek güzel döşenmişti.
sıfat     ad          ad

3. Ad tamlamasının tamlayanı bir sıfatla nitelenebilir:
Yaşlı     kadının         kızı
(sıfat) (tamlayan) (tamlanan)

4. Ad tamlamasının tamlananı bir sıfatla nitelenebilir:Çocuğun     tatlı         bakışı   (tamlayan)  (sıfat)  (tamlanan)

5. Bir sıfat, ad tamlananını tümünü niteleyebilir:
Ucuz   çocuk ayakkabısı
sıfat       ad tamlaması
                (sıfat, tamlamayı niteliyor)

6. Bir sıfat tamlamasında adla sıfatın yeri değiştirilip başa geçen adın sonuna -i(-si) iyelik eki getirilirse bileşik sıfat elde edilebilir:
Kısa boy        →   Boyu kısa      (çocuk)
Yıkık duvar    →   Duvarı yıkık   (bahçe)
                                  Bileşik sıfat     Ad

7. Bazı sıfat tamlamalarının sonuna -li(-lı) yapım eki getirilerek bileşik sıfat elde edilebilir:
Mavi göz → Mavi gözlü       (kız)
Uzun boy → Uzun boylu   (öğrenci)                          Bileşik sıfat       Ad

SIFATLARDA KÜÇÜLTME
   Niteleme sıfatlarına ”-cik,  -ce,  -mtırak,  -msi” ekleri getirilerek küçültme sıfatları elde edilir. Bu tür sıfatlarda ”tam olmayan, tama yakın” anlamı vardır:
Genişçe salon (Genişe yakın salon)
Ekşimsi elma (Biraz ekşi elma)
Mavimtırak kazak (Maviye çalan kazak)

UYARI:
AKüçültme eki ”-cik” bazı sıfatlara getirilirken ünlü türemesine veya ünsüz düşmesine neden olabilir:
Küçük  +  cük > küçücük çocuk (k ünsüzü düşmüş)
Az + cık > Azıcık para (ı ünlüsü türemiş)

SIFATLARDA PEKİŞTİRME    Anlam bakımından güçlendirilmiş sıfatlara pekiştirilmiş sıfat denir. Sıfatlar türlü biçimde pekiştirilebilirler:
a) Bazı niteleme sıfatlarının ilk ünlü harfine kadar olan kısmı ”m, p, r, s” harflerinden yakışanı ile kapanır ve sıfatın başına eklenir:⇒ temiz → tertemiz ev
beyaz → bembeyaz çarşaf
ince → ipince lastik
mor → mosmor gözler
⇒ Pekiştirme sırasında bir ünlü türemesi olabilir:
sağlam → sapasağlam ayakkabı
çevre → çepeçevre duvar

b) Aynı sıfatın tekrarlanmasıyla pekiştirme yapılabilir: Kara gözler → kara kara gözler
Sarı yaprak → sarı sarı yapraklar
Bu tür pekiştirmelerde tekrarlanan sıfatların arasına ”mi” edatı getirilirse pekiştirme daha da güçlenir; katmerli pekiştirme olur:
İyi insan           →      iyi mi iyi insan
İnatçı çocuk     →      inatçı mı inatçı çocuk

c) Yakın anlamlı veya yakıştırmalı sözcüklerle de pekiştirme yapılabilir:
İri yarı adam
Yarım yamalak cevap
İrili ufaklı elmalar

SIFATLARIN BAŞKA GÖREVLERDE KULLANILMASI:
a) Sıfatlar ad göreviyle kullanılabilirler: Bir sıfat tamlamasında, sıfatın yanındaki ad düşerse tek başına kalan sıfat, sıfat olma özelliğini kaybeder, adlaşmış sıfat yani ad olur.
⇒ Yalancı insanlar sevilmez.
     sıfat       ad
Yalancılar sevilmez.
Ad (Adlaşmış sıfat)

⇒ Küçük  çocuk ağacın ardına gizlenmişti.
     sıfat        ad
Küçük, ağacın ardına gizlenmişti.
     Ad (Adlaşmış sıfat)

UYARI:
Bazı adlaşmış sıfatlardan sonra virgül (,) kullanılması zorunludur. Sözgelimi yukarıdaki son örnekte cümlede virgül kullanılmazsa anlam ikiliği doğar:
         Küçük, ağacın ardına gizlenmişti.
       (Gizlenen kim? → küçük)
       Küçük ağacın ardına gizlenmişti.
         Gizlenen kim ? → O mu, küçük mü ?

b) Sıfat olan sözcükler, başka sözcük türlerine kayabilirler:Aynı sözcük, değişik cümlelerde sıfat, zarf ya da zamir olarak kullanılabilir. Bir sözcüğün hangi türde kullanıldığını cümledeki anlamına bakarak belirleyebiliriz.
⇒ Açık eczane bulamadık. (ismi nitelemiş)
sıfat
Açık konuşmalısınız. (Eylemi nitelemiş)
⇒ Güzel söz, herkesi etkiler. (İsmi nitelemiş)
sıfat
Dersi güzel anlattı. (Eylemi nitelemiş)
              zarf
Bugün ben bir güzel gördüm. (Bir varlığa ad olmuş)
                            isim

Kaynak: Final yayınları Türkçe ÖSS Konu anlatımlı Kitap (Syf : 93,94,95,96)